شأن نزول اولین آیات سوره عبس
مهمترین شؤون نزولی که برای سوره بیان شده است:
1- اول: قیل نزلت الآیات فی عبد الله بن أم مکتوم و هو عبد الله بن شریح بن مالک بن ربیعة الفهری من بنی عامر بن لؤی و ذلک أنه أتى رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و هو یناجی عتبة بن ربیعة و أبا جهل بن هشام و العباس بن عبد المطلب و أبیا و أمیة ابنی خلف یدعوهم إلى الله و یرجو إسلامهم فقال یا رسول الله أقرئنی و علمنی مما علمک الله فجعل ینادیه و یکرر النداء و لا یدری أنه مشتغل مقبل على غیره حتى ظهرت الکراهة فی وجه رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم لقطعه کلامه و قال فی نفسه یقول هؤلاء الصنادید إنما أتباعه العمیان و العبید فأعرض عنه و أقبل على القوم الذین یکلمهم فنزلت الآیات[1]
2- دوم: قد روی عن الصادق (ع) أنها نزلت فی رجل من بنی أمیة کان عند النبی صلی الله علیه و آله و سلم فجاء ابن أم مکتوم فلما رآه تقذر منه و جمع نفسه و عبس و أعرض بوجهه عنه فحکى الله سبحانه ذلک و أنکره علیه.[2]
بررسی: با نگاهی ساده به آیات اولیه سوره متوجه این موضوع می شویم که خداوند کسى را در آنها مورد عتاب قرار داده به خاطر اینکه فرد یا افراد غنى و ثروتمندى را بر نابیناى حقطلبى مقدم داشته است و صورت خود را عبوس کرده و در هم کشیده است. حال اگر شأن نزول اول را فرض بگیریم عتاب الهی متوجه پیامبر می شود اما چند اشکال بر آن وارد است:
اولاًعبس به صیغه غائب آمده است و خطاب به پیامبر نیست؛ درحالیکه اگر مخاطب آن بزرگوار بود می بایست «عَبَستَ و تَوَلیت» به کار می برد. ثانیاً با توجه به آیه سوم این عبوس شدن را می توان ناشی از عدم خوش بینی معرفی کرد. به شخص عبوس می گوید از کجا مطمئنی آنکس که نسبت به او ترشرو شدی در آینده تزکیه نفس نکند یا حداقل اینکه تذکر برای او نفعی نداشته باشد. بدیهی است که این غفلت است و از پیامبری که معصوم از خطا، نسیان و اشتباه است، هیچگاه سر نمی زند. ثالثاً آیه هفتم با شأن نزول تطابق ندارد و نتیجه تصدی و توجه پیامبر به شخص مستغنی را تزکیه دانسته است نه اسلام آوردن و یا ایمان آوردن.رابعاً در آیه چیزى که صریحا دلالت کند که منظور شخص پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است وجود ندارد[3]. خامساً (طبق این روایت و امثال آن) چگونه راوی به این مطلب پی برده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم « قال فی نفسه یقول هؤلاء الصنادید إنما أتباعه العمیان ... الخ.» و اگر بپذیریم که از درهم شدن چهره پیامبر ظن به این مطلب یافته است، چگونه بدون یقین، چنین مطلبی را روایت کرده است که در هر دو حالتِ بیان شده، راوی از ثقه بودن ساقط است و نمی توان حدیث او پذیرفت. (هرچند در مرسل بودن شأن نزول سخنانی بیان شده است.[4])
أقبح آنکه در بعضی از کتب تفسیری می خوانیم که پیامبر برای راضی نگه داشتن ابن ام مکتوم« استخلفه على المدینة مرتین[5] » و با کمال بی دقتی خلق عظیم ایشان را زیر سؤال می برند. آخر چگونه می شود که پیامبر صرفا برای راضی نگه داشتن پسر ام مکتوم و بدون در نظر گرفتن مصالح امت اسلامی دست به چنین کاری بزند!
اما اگر شأن نزول دوم را بپسندیم اشکالات مذکور منتفی است و با آیات قرآن[6] موافقت دارد. علامه نیز آن را پسندیده است؛ هرچند که امام المشککین در تفسیر کبیر حتی اشاره ای به این شأن نزول ندارد و اجماع مفسرین را بر شأن نزول اول دانسته است!
