«مرصاد» از ماده «رصد» بوده و «رصد» به معناى آمادگى براى مراقبت از چیزى است.[1] «مرصاد» اسم مکان است به معناى جایگاهى که در آن کمین می‌کنند؛ یعنی کمین‌گاه.
بعضى نیز گفتهاند مرصاد صیغه مبالغه است، به معناى کسى که بسیار کمین می‌کند؛[2] مانند «معمار» که به معناى شخصى است که بسیار عمران و آبادى انجام می‌دهد. البته معناى اول، هم مشهورتر و هم مناسب‌تر است.[3]
در قرآن کریم می‌خوانیم: «إِنَّ جَهَنَّمَ کانَتْ مِرْصاداً»؛[4] مسلّماً (در آن روز) جهنّم کمین‌گاهى بزرگی است.
در اینکه چه کسى در دوزخ در کمین طغیان‌گران است؟ گفتهاند: فرشتگان عذاب؛ زیرا طبق آیه 71 سوره مریم، همه انسان‌ها اعم از نیک و بد از کنار دوزخ، یا از بالاى آن عبور مىکنند: «وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلَّا وارِدُها کانَ عَلى رَبِّکَ حَتْماً مَقْضِیًّا». در این گذرگاه عمومى و همگانى فرشتگان عذاب در کمین‌اند و دوزخیان را می‌ربایند! البته اگر مرصاد را به معناى صیغه مبالغه تفسیر کنیم، خود دوزخ در کمین آنها قرار دارد و هر کدام از طغیان‌گران به آن نزدیک می‌شوند آنها را به سوى خود می‌کشاند و در کام خود فرو می‌برد. به هر حال از این گذرگاه عمومى احدى از سرکشان نمیتوانند به سلامت بگذرند. یا فرشتگان عذاب آنها را می‌ربایند، و یا جاذبه شدید جهنم.[5]
در آیه دیگر آمده است: «إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ»؛[6] به یقین پروردگار تو در کمین‌گاه (ستم‌گران) است.
این نیز هشدار به همه کسانى است که در مسیر اقوام طغیان‌گر گام برمیدارند.
واژه «مرصاد» معمولاً در جایى به کار می‌رود که افراد ناچارند از گذرگاهى بگذرند، و شخصى در آن گذرگاه آماده ضربه زدن به آنها است. در مجموع اشاره به این است گمان نکنید کسى می‌تواند از چنگال عذاب الهى بگریزد، همه در قبضه قدرت او هستند و هر وقت اراده کند، آنها را مجازات می‌نماید.[7]
گفتنی است که خدای متعال مکان ندارد، و در گذرگاهى نمی‌نشیند، و ذاتش منزه از نشستن در مکان است. این تعبیر کنایهاى است تمثیلى که می‌خواهد بفهماند، خداى تعالى مراقب اعمال بندگان است، همان‌طور که انسان در کمین نشسته مراقب حرکات و سکنات دشمن خویش است، و منتظر است تا او را دستگیر کند و یا به قتل برساند، در حالی‌که خود او هیچ خبر ندارد از اینکه دشمنش در صدد دستگیرى و یا کشتن او است.[8] این جمله کنایه از احاطه قدرت پروردگار به همه جباران، طغیان‌گران و مجرمان است؛ لذا در سخنی از امام على(ع) آمده است که معناى این آیه است: «ان ربک قادر على ان یجزى اهل المعاصى جزائهم»؛[9] پروردگارت توانایى دارد که کیفر گنه‌کاران را به آنها بدهد.
در حدیثى از امام صادق(ع) می‌خوانیم: «المرصاد قنطرة على الصراط، لا یجوزها عبد بمظلمة عبد»؛[10] مرصاد پلى است بر طریقى که از روى جهنم می‌گذرد، کسى که حق مظلومى بر گردن او باشد، از آن‌جا نخواهد گذشت.
این در حقیقت از قبیل بیان یک مصداق روشن است؛ چرا که کمین‌گاه الهى منحصر به قیامت و پل معروف صراط نیست، خداوند در همین دنیا نیز در کمین ظالمان است.[11]
[1]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، داودی، صفوان عدنان، ص 355، دمشق، بیروت، دارالقلم، الدار الشامیة، چاپ اول، 1412ق.
[2]. آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق، عطیة، علی عبدالباری، ج 15، ص 21، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1415ق.
[3]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 26، ص 39، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.
[4]. نبأ، 21.
[5]. ر. ک: تفسیر نمونه، ج 26، ص ۳۸- 39.
[6]. فجر، 14.
[7]. تفسیر نمونه، ج ۲۶، ص 458.
[8]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه، موسوی همدانی، سید محمد باقر، ج 20، ص 472- ۴۷۳، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1374ش.
[9]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی، محمد جواد، ج 10، ص 739، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.
[10]. همان.
[11]. تفسیر نمونه، ج 26، ص 38- 39.
