بخشی از تفسیر آیه 15 / بقره

در روایتی آمده است که شخصی از امام رضا علیه السلام درباره این جمله که خدا آنها را مسخره می کند، سؤال کرد. امام فرمود:«خداوند مسخره نمی کند؛ ولی آنها را به دلیل مسخره کردنشان مجازات می کند.» یعنی این مجازات، همان مسخره کردن آنهاست. در قرآن، هم معنای این عبارت وجود دارد؛ چنان که در آیه 194 سوره بقره می فرماید:«هرکس به شما تجاوز کرد، همانند آن بر او تعدی کنید.»این آیه شریفه دستور می دهد که همانند تجاوزِ تجاوزگر، او را مجازات و تنبیه کنید و سکوت نکنید؛ نه این که هر طور که او تجاوز کرد ( اعم از قتل و غارت و تجاوز به نوامیس و ...)، شما نیز به او تجاوز کنید.
منبع: توحید صدوق؛ تفسیر کشاف؛ تفسیر نمونه.

بخشی از تفسیر آیه 19 و 20 / تکویر

در این آیات، پنج وصف برای جبرئیل – پیک وحی خدا – بیان شده که برای هر فرستاده ی جامع الشرایط لازم است. نخستین وصف، کریم بودن است که اشاره به ارزش وجودی اوست. دومین وصف، قدرت است. این تعبیر درباره جبرئیل به خاطر آن است که برای دریافت پیام بزرگ الهی و ابلاغ دقیق آن، قدرت و نیروی عظیمی لازم است و اصولا هر فرستاده ای باید در حدود رسالت خود صاحب قدرت باشد. وصف دیگر این است که صاحب مکانت و منزلت است. جبرئیل در آسمان ها مورد اطاعت فرشتگان و امین است. از روایات استفاده می شود که گاه جبرئیل امین را برای ابلاغ آیات قرآن، گروه عظیمی از فرشتگان همراه می کردند و بی شک آنها از او اطاعت می کردند و حتی از برخی روایات استفاده می شود که تمام فرشتگان آسمان، مانند فرشته ای که خازن و نگهبان دوزخ است، از فرمان حضرت جبرئیل اطاعت می کنند.

منبع: تفسیر نمونه؛ پیام قرآن.

بخشی از تفسیر آیه 30 / ملک

می دانیم که زمین از دو قشر تشکیل شده: قشر نفوذپذیر که آب را در خود فرو می برد و قشر نفوذناپذیر در زیر آن که آب را در آنجا نگه می دارد. تمام چشمه ها، چاه ها و قنات ها، از برکت این ترکیب خاص به وجود آمده است. اگر تمام روی زمین، تا اعماق زیاد، قشر نفوذپذیر بود، آب ها چنان در زمین فرو می رفتند که هرگز دست کسی به دامانشان نمی رسید و اگر همه نفوذناپذیر بود، آب ها روی زمین می ایستادند و به یک باتلاق تبدیل می شدند یا به دریاها می ریختند و به این ترتیب، تمام ذخایر زیرزمینی آب از دست می رفت. این، نمونه کوچکی از رحمت گسترده خداوند به همه موجودات است که مرگ و حیات انسان، سخت با آن گره خورده است. در روایاتی از ائمه اهل بیت علیهم السلام، این آیه به ظهور حضرت مهدی عجل الله فرجه و عدل جهانی او تفسیر شده است. در حدیثی از امام باقر علیه السلام در تفسیر همین آیه می خوانیم:«این آیه درباره امامی نازل شده که [به عدل الهی] قیام می کند. (حضرت مهدی علیه السلام) می گوید: اگر امام شما پنهان گردد،شما نمی دانید کجاست؟ چه کسی برای شما امامی می فرستد که اخبار آسمان و زمین و حلال و حرام خدا را برای شما شرح دهد.» سپس فرمود:«به خدا سوگند، تأویل این آیه فرا نرسیده و سرانجام خواهد آمد.» آری ظاهر آیه مربوط به آب جاری است و مایه حیات موجودات و باطن آیه مربوط به وجود امام و علم و عدالت جهانی اوست که آن نیز مایه حیات است.
منبع:تفسیر نمونه.

بخشی از تفسیر آیه 12 / مجادله

جمعی از ثروتمندان خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله می آمدند و با او نجوا می کردند. این کار، علاوه بر گرفتن وقت گرانبهای پیامبر، مایه نگرانی مستضعفان و موجب امتیازی برای ثروتمندان بود. در اینجا ، آیه 12 مجادله نازل شد و به آنها دستور داد که قبل از نجوا کردن با پیامبر صلی الله علیه و آله صدقه ای به مستمندان بپردازند. اغنیا(=ثروتمندان) وقتی چنین دیدند، از نجوا خودداری کردند. آنگاه آیه بعدی نازل شد و آنها را ملامت کرد و حکم آیه اول را برداشت و اجازه نجوا را به همگان داد؛ اما فلسفه این حکم و تغییر زودهنگام آن چه بود؟ برخی از مفسران در پاسخ گفته اند که هدف، آزمایش افراد پر ادعایی بود که از طریق نجوا به پیامبر صلی الله علیه و آله اظهار علاقه می کردند. خداوند بدین وسیله آشکار کرد که این اظهار علاقه ها تنها در صورتی است که نجوا مجانی باشد؛ اما هنگامی که نیاز به بذل(=بخشش) قدری مال، اگرچه اندک و ناچیز داشته باشد، خاموش می شود. البته، تنها یک نفر از این آزمایش بزرگ خدا سربلند بیرون آمد و آن شخص امیرالمؤمنین علی علیه السلام بود؛ چنان که در روایتی از خود ایشان نقل شده است:« آیه ای در قرآن است که احدی قبل از من و بعد از من به آن عمل نکرده و نخواهد کرد؛ من یک دینار داشتم، آن را به ده درهم تبدیل کردم و هر زمان می خواستم با رسول خدا صلوات الله علیه و آله نجوا کنم، درهمی را صدقه می دادم.»
منبع: تفسیر نمونه.

بخشی از تفسیر آیه 34 / طور

این آیه، از آیاتی است که به روشنی اعجاز قرآن را آشکار می کند و مفهوم آن مخصوص مُعاصران پیامبر صلی الله علیه و آله نیست؛ بلکه این خطاب به تمام کسانی است که در وحیانی بودن قرآن شک دارند. این ندای قرآن در این آیه و آیات مشابه همواره بلند بوده و در طی چهارده قرآن که از بعثت پیامبر صلوات الله علیه و آله می گذرد، کسی نتوانسته است به آن پاسخ مثبت گوید. راستی چرا دشمنان، مخصوصا ارباب کلیسا و یهود که در طول سال ها هزینه های گزافی را صرف تبلیغات بر ضد اسلام می کنند،  بخش کوچکی از آن اموال را در اختیار گروهی از دانشمندان و ادیبان و سخن سنجان مخالف نمی گذارند تا در برابر قرآن به مبارزه برخیزند و مصداق «فلیأتوا بحدیثٍ مثله» باشند. چون نمی توانند حتی سوره ای به اندازه سوره کوثر بیاورند و این عجز عمومی، گواه و شاهد زنده اصالت این وحی آسمانی است.
منبع: تفسیر نمونه.

بخشی از تفسیر آیه 11 / احقاف

از مجموع شأن نزولهایی که برای آیه گفته شده متوجه می شویم که قشرهای فقیر و بادیه نشین و تهی دست به سرعت از اسلام استقبال کردند؛ زیرا نه منافع نامشروعی داشتند که به خطر بیفتد و نه مغز آنها از باد غرور انباشته بود و قلبهایی پاکتر از قشر مرفه عیاش و هوسباز داشتند. این استقبال گرم از ناحیه این گروه که یکی از بزرگترین نقطه های قوت این آیین الهی بود، از سوی مغروران مستکبر، یک نقطه ضعف بزرگ شمرده شده، می گفتند: این چه آیینی است که پیروانش انبوهی بادیه نشین فقیر و تهی دست و کنیزان و بردگان اند؟! اگر مکتب معقولی است، هرگر نباید افراد سطح پایین اجتماع از آن استقبال کنند؛ اما ما که در سطح بالا قرار داریم و چشم و چراغ جامعه هستیم، عقب بمانیم. این طرز تفکر انحرافی، امروز هم رایج ترین طرز تفکرها در میان ثروتمندان مغروز و هوسبازان مرفه در مورد مذهب است که می گویند: مذهب به درد فقرا و پابرهنه ها می خورد و هر دو برای هم خوبند و ما درسطحی بالاتر هستیم. قرآن در این آیات به آنها پاسخ کافی داده است.

منبع: تفسیر نمونه.

بخشی از تفسیر آیه 11 / شوری

«لیس کمثله شیء». این جمله، پایه اصلی شناخت تمام صفات خداست که بدون توجه به آن به هیچ یک از اوصاف پروردگار نمی توان پی برد؛ زیرا خطرناک ترین پرتگاهی که بر سر راه پویندگان طریق شناخت خدا قرار داد، تشبیه است که خدا را در وصفی از اوصاف، شبیه مخلوقاتش بدانند. این امر سبب می شود که به دره شرک سقوط کنند. به تعبیر دیگر، او وجودی از هر نظر بی پایان و نامحدود است و هر چه غیر اوست، غز هر نظر محدود و متناهی است؛ از نظر قدرت، علم، حیات، اراده، فضل و خلاصه، همه چیز. این همان تنزیه و پاک شمردن خداوند از عیب های مخلوقات است. مردی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد:«بالاترین مرحله علم چیست؟» ایشان فرمود:«شناخت خدا آنچنان که شایسته اوست.» سپس افزود:«این که بدانی او نه مثلی دارد و نه شبیهی و او را معبودِ واحد و خالق و قادر و اول و آخر و ظاهر و باطن بشناسی که نه مثلی دارد و نه مانندی. این است حق معرفت الله».

منبع: پیام قرآن؛ تفسیر نمونه.

بخشی از تفسیر آیه ۶۸ / یس

منظور از واژگونی در این آیه، بازگشت کامل انسان به حالات طفولیت است. براستی روزهایی بسیار دردناک فرا می رسد که عمق ناراحتی آن را به زحمت می توان تصور کرد. قرآن مجید در آیه ۵ سوره حج می فرماید: «و بعضی آنقدر عمر می کنند که به بدترین مرحله زندگی و پیری می رسند؛ آنچنانکه بعد از علم و آگاهی چیزی نمی دانند». در بعضی از روایات ، به افراد هفتاد ساله - و در برخی روایات نود ساله - اسیران خدا در زمین گفته شده است. به هر حال، جمله « أفلا یعقلون » به انسانها هشدار داده، می گوید: اگر این قدرت و توانایی  که دارید، امانت نبود، به این آسانی از شما گرفته نمی شد. بدانید که دست قدرت دیگری بالای سر شماست. همچنین قدر دوران جوانی و نشاط را بدانید که در فصل ناتوانی و پیری کاری از شما ساخته نیست. پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: « پنج چیز را قبل از پنج چیز غنیمت بشمار: جوانی را قبل از پیری ، سلامت را قبل از بیماری، بی نیازی را قبل از فقر، آسودگی را قبل از گرفتاری، زندگی را قبل از مرگ».
منبع: تفسیر نمونه

بخشی از تفسیر آیه های ۷۰ و ۷۱ / احزاب

انسان با ایمان باید به آنچه می گوید، مطمئن باشد و سخن لغو و بیهوده نگوید و نیز گفتار خود را بیازماید که مایهٔ لغو و فساد نباشد. قرآن، گفتار اینگونه را مایهٔ اصلاح اعمال و آمرزش گناهان می داند؛ زیرا وقتی انسان عادت کرد که چنین سخن بگوید، دیگر دروغ و غیبت و سخن لغو و مفسده انگیز از او صادر نمی شود و طبعا از گناهان دور می شود. در این صورت، انسان صالح می شود و از گذشته آلوده خود پشیمان می گردد و همین پشیمانی توبه است و وقتی توبه کرد، خدا هم در باقیماندهٔ عمرش او را از گناهان بزرگ نگه می دارد و طبق آیه ۳۱ سوره نساء، اگر گناه کوچکی از او سر بزند ، آمرزیده خواهد شد.
منبع: تفسیر المیزان.

بخشی از تفسیر آیه ۹ / عنکبوت

طبق آیه آگاهی از تاریخ و فلسفه آن و آشنایی با سرنوشت اقوام پیشین، انسان را از ظاهر بینی نجات می دهد. همچنین تحولات تاریخی بر اساس «قوانین ثابت» است که می توان از گذشته، برای امروز و فردا درس گرفت. درباره لزوم آشنایی با تاریخ و تدبر در آن، حضرت علی علیه السلام خطاب به فرزندانش می فرماید: «گرچه عمر زیادی ندارم ولی با تاریخ گذشتگان چنان آشنا هستم که گویی عمر تاریخ را دارم. » البته تمامی اقوام گذشته منظور نیست؛امام صادق علیه السلام درباره معنای «أولم یسیروا فی الأرض» فرمودند: «مراد تدبر و سیر در تاریخ اقوام گذشته در قرآن است.»
منبع: تفسیر نور.

بخشی از تفسیر آیه 53 / زمر

این آیه امیدبخش‏ترین آیات قرآن مجید نسبت به همه گنهکاران است؛ زیرا:
1- تعبیر به" یا عبادى" (اى بندگان من!) آغازگر لطفى است از ناحیه پروردگار.
2- تعبیر به" اسراف" به جاى" ظلم و گناه و جنایت" نیز لطف دیگرى است.
3- تعبیر به" عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ‏" که نشان مى‏ دهد گناهان آدمى همه به خود او باز مى ‏گردد نشانه دیگرى از محبت پروردگار است همانگونه که یک پدر دلسوز به فرزند خویش مى ‏گوید اینهمه بر خود ستم مکن!
4- تعبیر به" لا تقنطوا" (مأیوس نشوید) با توجه به اینکه" قنوط" در اصل به معنى مأیوس شدن از خیر است به تنهایى دلیل بر این است که گنهکاران نباید از" لطف الهى" نومید گردند.
5- تعبیر" مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ‏" بعد از جمله" لا تقنطوا" تأکید بیشترى بر این‏ خیر و محبت مى ‏باشد.
6- هنگامى که به جمله" إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ‏" مى‏ رسیم که با حرف تأکید آغاز شده و کلمه" الذنوب" (جمع با الف و لام) همه گناهان را بدون استثنا در بر مى ‏گیرد سخن اوج مى ‏گیرد و دریاى رحمت مواج مى ‏شود.
7- هنگامى که" جمیعا" به عنوان تاکید دیگرى بر آن افزوده مى ‏شود امیدوارى به آخرین مرحله مى‏ رسد.
8 و 9- توصیف خداوند به" غفور" و" رحیم" که دو وصف از اوصاف امید بخش پروردگار است در پایان آیه جایى براى کمترین یأس و نومیدى باقى نمى‏ گذارد.
منبع: مجمع البیان؛ تفسیر قرطبى؛ تفسیر صافى؛ تفسیر نمونه.

بخشی از تفسیر آیه 83 / نمل

از آیه چنین استفاده می شود که روزی فرا خواهد رسید که خداوند از هر قوم و جمعیتی، گروهی را محشور می کند و آنها برای مجازات و کیفر اعمالشان آماده می کند. بسیاری از بزرگان، این آیه را اشاره به موضوع بازگشت گروهی از نیکوکاران و بدکاران به همین دنیا در آستانه رستاخیز می دانند؛ زیرااگر اشاره به خود رستاخیز و قیامت باشد، تعبیر «مِن کُلِّ أمة فوجاً» صحیح نیست؛ زیرا در قیامت همگان محشور محشور می شوند و نه فقط چند گروه. رجعت، از عقاید معروف شیع است و تعریفش در عبارتی کوتاه چنین است: بعد از ظهور حضرت مهدی عجل الله فرجه و در آستانه رستاخیز، گروهی از مؤمنان خالص و کفار و طاغیان بسیار شرور به این جهان باز می گردند. گروه اول مدارجی از کمال را طی می کند و گروه دوم کیفرهای شدیدی می بینند. این مسلم است که زنده کردن گروهی از مردگان در این دنیا، از محالات نیست؛ همانگونه که زنده کردن همه انسانها در قیامت کاملا ممکن است. در قرآن مجید نیز زنده شدن پس از مرگ، در پنج مود از امتهای پیشین آمده است.(بقره / 56 - 73 - 243 - 289 - و مائده / 110).

منبع: تفسیر نمونه.

بخشی از تفسیر آیه ۶۴ / فرقان

طبق آیه یکی از ویژگیهای عبادالرحمن شب زنده داری است. آنها در ظلمت شب که چشم غافلان در خواب است و جایی برای تظاهر و ریا وجود ندارد، خواب خوش را بر خود حرام کرده و به خوش تر از آن که یاد خدا و قیام و سجود در پیشگاه با عظمت اوست، می پردازند. روایات اسلامی نیز برای شب زنده داری و نماز شب فضیلت زیادی قائل شده اند. امام علی علیه السلام می فرماید: "شب زنده داری موجب صحت جسم و خشنودی پروردگار و قرار گرفتن در معرض رحمت او و تمسک به اخلاق پیامبران است." همچنین در روایتی از امام صادق علیه السلام می خوانیم: "دست از شب زنده داری بر مدار؛ زیرا کسی که از این عمل محروم گردد، مغبون است."

منبع: تفسیر نمونه.
 

بخشی از تفسیر آیه 51 / مؤمنون

با توجه به معنی آیه خواهیم دانست که فرق میان پیامبران و دیگر انسان ها این نیست که ایشان صفات بشری مثل نیاز به تغذیه ندارند؛ بلکه آنها تغذیه را نیز یک وسله تکامل می دانند. به همین دلیل، برنامه آنها، خوردن چیزهای پاکیزه است؛ درحالیکه مردمی که خوردن را هدف نهایی خود قرار داده اند، به هیچ وجه مقید به این شرایط نیستند. بلکه به دنبال چیزی می روند که هوس حیوانی آنها را اشباع کند؛ ناپاک باشد یا پاکیزه. با توجه به اینکه نوع تغذیه بدون شک در روحیات انسان مؤثر است و غذاهای گوناگون آثار اخلاقی متفاوتی دارد، ارتباط این دو جمله در آیه روشن می شود که می فرماید:«از غذاهای پاکیزه بخورید» و «عمل صالح انجام دهید». در احادیث می خوانیم که خوردن غذای حرام، جلوی استجابت دعای انسان را می گیرد. مردی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کرد: دوست دارم دعایم مستجاب شود. حضرت فرمود: « غذای خود را پاک کن و از هرگونه غذای حرام بپرهیز.»

منبع: تفسیر نمونه.

بخشی از تفسیر آیه 30 / أنبیاء

حیات همه موجودات زنده اعم از گیاهان و حیوانات به آب بستگی دارد؛ آبی که مبدأ آن، بارانِ نازل شده از آسمان است. دانشمندان معتقدند نخستین جوانه حیات، در اعماق دریاها پیدا شده است. به همین دلیل، آغاز حیات و زندگی را از آب می دانند. اگر قرآن آفرینش انسان را از خاک می شمرد، نباید فراموش کنیم که منظور از خاک همان طین(گِل) است که ترکیبی از آب و خاک است. این موضوع نیز سزاوار توجه است که طبق تحقیقات دانشمندان، قسمت عمده بدن انسان و بسیاری از حیوانات (درحدود هفتاد درصد) را آب تشکیل می دهد. این که بعضی ایراد کرده اند که آفرینش فرشتگان و جن – با این که موجودات زنده ای هستند – بی شک از آب نیست، پاسخ روشن است؛ زیرا مقصود این آیه، موجودات زنده ای است که برای ما محسوس است.

منبع: تفسیر نمونه.